Από την αρχαιότητα, οι χρήσεις της ελιάς, του καρπού, του λαδιού, του ξύλου, αλλά και του φυλλώματός της υπήρξαν αμέτρητες. Πληθώρα σχετικών αναφορών συναντώνται ήδη από τους ιστορικούς χρόνους στα ομηρικά έπη και σε άλλες γραπτές πηγές.

Το ελαιόλαδο χρησιμοποιήθηκε στην ιατρική ως φάρμακο (κατανάλωση και επαλείψεις στην αυτούσια μορφή του, σε σκευάσματα αλοιφών κ.ο.κ.), που βοηθούσε με τις θεραπευτικές του ιδιότητες σε διάφορες παθήσεις (καρδιακές, γαστρεντερικές, δερματικές κ.ά.). Στον Ιπποκράτειο Κώδικα (Περί Νούσων, Β’ 7, 24, 10.18˙ 68, 6.14˙ Γ’ 7, 120, 9 και Περί Γυναικείων, Β’ 8, 310, 21˙ 320, 20) αναφέρονται πάνω από 60 θεραπευτικές ιδιότητες της ελιάς.

Ήταν επίσης σημαντικό για τον καθαρισμό, την προσωπική φροντίδα, την υγιεινή, αλλά και τον  καλλωπισμό του σώματος (Αθήναιος, Δειπνοσοφιστές, 5f-6a, 7e, 24c-d, 64e, 65c, 110b, 117d, 126c-d, 169e, 170b,d-e, 173d-e· Ομήρου Ιλιάδα, Κ. 577, Οδύσσεια, δ. 49: ο Οδυσσέας και ο Διομήδης πλένονται με ζεστό νερό και εν συνεχεία αλείφονται με λάδι, όπως και ο Τηλέμαχος την πρώτη νύχτα που πηγαίνει στη Σπάρτη).

Το ελαιόλαδο χρησιμοποιήθηκε ευρέως στην παραγωγή αρωματικών ελαίων για το σώμα, τα μαλλιά και τα ενδύματα.

Θεωρήθηκε ιερό και συνδέθηκε με τη θρησκεία και τις λατρευτικές παραδόσεις του ανθρώπου, συνόδευσε λατρευόμενες θεότητες, αλλά λατρεύτηκε και ως αυτούσιο στοιχείο της φύσης. Με τη συμβολική του χρήση, το λάδι συνόδευσε τις λατρευτικές και ταφικές πρακτικές του ανθρώπου από πολύ νωρίς. Χρησιμοποιήθηκε σε σπονδές, πομπές και τελετουργίες, αλλά και ως προσφορά –όπως και οι καρποί και τα κλαδιά ελιάς– στους λατρευόμενους θεούς.

Από τη Bυζαντινή περίοδο έως και τις μέρες μας, η εξέχουσα σημασία του ελαιολάδου στη χριστιανική θρησκεία καταφαίνεται από την πληθώρα των χρήσεων με πνευματικό πρωτίστως περιεχόμενο και συμβολικό/σημασιολογικό χαρακτήρα. Το ελαιόλαδο αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο των τριών βασικών μυστηρίων της ορθόδοξης εκκλησίας, του βαπτίσματος, του χρίσματος και του ευχελαίου.